گیریش
«خلق آرسیندا هایسی دیر بیرزات حاقینداقی گوررونگ ادیپ، اونونگ مؤچبرینی هم گؤرکزمک چی بولان لاریندا، کؤپلنج 40- 9 - 7 - 3 یالی سان لارا یوزلینأرلر. شو سان لارینگ آرسیندا هم اینگ رواجی یدی دیر.
ترکمن لرده یدی بیلن باغلانشیق لی: «یدی قاپی دا یرتاپمادیق »، «یدی دریانینگ سوونی ایچن»، «یدی یولونگ اوستونده»، «یدی یاش دان یتمیش یاشاچنلی»، «یدی اولچاپ بیر کِس»، «یدی قودرات»، «یدی ولی»، «یدی حازینا»، «یدی دوغان»، «یدی گن»، «یدی قات یر و یدی قات آسمان»، «یدی گیجه- گوندیز طوی توتماق»، و شونگا منگزش تمثال لارا ییغی- ییغی دان دوش گلینیار.
یدی نینگ ترکمن خلقی نینگ دورموشیندا نأحیلی لیک بیلن بیله قودراتی گویچ لی سانا اؤورونیپ گیرن دیگی نینگ سبابینی آیتماق قین. اونونگ گؤز باشی اؤرأن قدیمی واغت لارا باریپ دیره یأر. یؤنه باشغا بیرزات حاقدا، یدی بیلن باغلانشیق لی گوررونگ لرینگ آنگرسیندا نأمه لرینگ یاتاندیغینی ولین بیلمک قیزیق لی دیر.» (1)
یوقاردا آیدیلشی یالی اونونگ گؤزباشی (یدی) اؤرأن قدیمی واغت لارا باریپ دیره مه گینی باشغاچا یازماق دا عبدالحسین سعیدیان دایره المعارفیندا اونونجی جلدیندا، 9460- نجی صاحیپاسیندا شیله یازیار :
« قدیمیّت دان، اوروغ لار و قوم لار، یدأ کؤپ اونس بریپدیرلر. سومری لر، سونگری سامی لار و ایران و یونان و هند ملّت لری ، یدأ بؤلونمه ، یدی اقلیم، یدی دریا، یدی قات آسمان و هپدأنگ یدی گونی ، ...
یدی گزک کعبأنی طواف اتمک، یدی گزک شیطانی داشلاماق (رمی جمره) ، یدی گزک صفا و مروأنگ آراسیندا تقلّا اتمک حج ایامیندا، ناماز اوقاماق دا، سجده حالاتیندا یدی یرینگ یره دگمک، اسلام دینیندا هم گلیپدیر.
هندولار یدی حودایی «آزیتا » آت لیغ و ایران لی لاردا یدی حودایی «امشاسپندان»، آدلی لاری بارمیش اولری گوک دن و یاییلدیزدان دییپ اؤیدیأرمیش لر. اولار یوردی دولاندیرماق دا یدی یر و حتی قشون لارینی دا یدأ و ینه دی گوک یدی یره بؤلوپ و هر بؤلگی ده بیر اهورایی ییلدیزینا و ینه- ده بیر شوم ییلدیزا تابشیرلانی، اینانیارمیش لار.
یونان و روم فولکوریندا (اساطیریندا) «آپولون» دونیأ ایننده مقدّس غازلار، بلدرچین آداسیندا (جزیره) یا- دا استرادا یدی گزک آدانی اوچوپ، آیلانیپدیرلر، سبابی « آپولون» آیینگ یدینجی گونونده، دونیا گلپدیر.»

گلینگ بیله لیکده «یدی» لر باراداقی ییغنان زات لاریمی اوقایلینگ، سبأبی هرگزک اؤز یازان و توپلان زادیمی اوقام دا هزیل ادیأرین، بلکی سیز عزیز اوقوچی لار، من یالی لذّت آلارسینگیز دییپ امید ادیأرین.

یدی دریا
پارسچا سؤزلوگ لرده «یدی دریا» شو سؤزلر بیلن یازیلیپدیر: هفت بحر، هفت دریا، هفت محیط، هفت آب، هفت آب و خاک.
همده اسلام دان اؤنگ و سونگرا سیندا عرب لارینگ و قدیم داقی هندی لرینگ و ینه- ده فارسی ادبیاتیندا «یدی دریا» اینگ مهم رولی اویناپدیر.
یدی دریا: یدی دنگیز، گینگ میدانی توتیان و ایچینده گأمی لر یوزوپ بیلیان سوو هوودانی. قدیم دؤوورده آدام لار یرینگ یوزونده یدی سانی دنگیز باردییپ پیکر ادیپ دیر.
اول دنگیز لرینگ آدی شیله: 1- اخضر (یاشیل) دنگیزی 2- عُمّان دنگیزی 3- قُلزُم یا- دا قیزیل دنگیزی 4- بربر دنگیزی 5- اقیانوس 6- روم یا قسطنطنیه دنگیزی 7- قارا دنگیز.
برهان قاطع شول دنگیزلر آشاقداقی یالی بریلپدیر:
1- چین (هیتای) دنگیزی 2- مغرب دنگیزی 3- روم دنگیزی 4- ناب تاش (اسود) دنگیزی 5- طبریه دنگیزی 6- جورجن (جرجان) دنگیزی 7- خوارزم دنگیزی
یدی داغ، یدی دریا
دألی دنیأنی گؤرسم
اول نه کیشی، یدی دریا گچه دیر؟
سکیزین گؤزله ییپ، مستانا بارمیش؟
(مختومقلی)
آلنان چشمه: مختومقلی نینگ دوشوندیریش لی سؤزلوگی، بیرینجی جلد قاضی نشریاتی، 297- نجی صاحیپاسی.

یؤنه «معین» سؤزلوگینده شول آیدیلان دنگیزلردن باشغادا آد بریلییپدیر:
هفت بحر: ... و بعضی دریای چین، دریای مغرب، دریای روم، دریای نیطس، دریای طبریه، دریای جرجان و دریای خوارزم نوشته اند.
فرهنگ معین، یازیجی دکتر محمد معین، 6- نجی توم، امیرکبیر نشریاتی 1385. ی ، 2283- نجی صاحیپاسی.

یدی پیر
پارسچا سؤزلوک لرده «یدی پیر»، هفت قاری، هفت پیر، هفت قُراء مشهور دیرلار.
یدی پیر: یدی سانی مشهور قاری «قرآنی» لابیزلی اوقایان، یدی پیر آدینی آلیپدیرلر. اولارینگ آدلاری: 1- نافع مدنی 2- عبدالله بن کثیر مکّی 3- اوعمرو شامی 4- ابن عامر شامی 5- عاصم کوفی 6- حمزه کوفی 7- علی کوفی (لاقامی کسائی).
گیده بیلمن شهرینگیزه، حیز- حارام دان قوقارام
یدی پیرینگ لابزی دان بیر یادگأرم دوغروسی
«مختومقلی»
آلنان چشمه: مختومقلی نینگ دوشوندیریش لی سؤزلوگی، بیرینجی جلد قاضی نشریاتی، 297- نجی صاحیپاسی.

یدی ییلدیز
ایران سؤزلوک لرینده شو لغات لار بیلن گؤرکزیلیأر: هفت مشعله، هفت نژاد، هفت نقطه، هفت نوبت چرخ، هفت مهره، هفت محراب، هفت و شش، هفت اجرام، هفت سیاره.
یدی ییلدیز: یدی سانی حرکت ادیأن ییلدیز. «غیاث اللغات» سؤزلوگی نینگ بریأن ماغلوماتینا گؤرا، اولار آشاقداقی لاردان عبارت:
1- قمر (آی- پارس چا: ماه) 2- عطارد (پارس چا: تیر) 3- زهره (پارس چا: ناهید) 4- شمس (گون، پارس چا: خورشید) 5- مریخ (پارس چا: بهرام) 6- مشتری (پارس چا: برجیس) 7- زُحل (پارس چا: کیوان)
یدی ییلدیزا پارس دیلینده «هفت اختر» و «هفت ستاره» هم دییلیأر.
مختومقلی، سؤزله ییر دوقوز پلک زهره سی
یدی ییلدیز قارداشی، آیینگ گونونگ پاراسی
(مختومقلی)

یدی مردان
یدی مردان: یدی ارکک لر، پار چا سؤزلوک لرینده: هفت تنان، هفت مردان معظم، هفت مردان.
یدی مردان: 1- محمد پیغمبر و دؤرت حالیپا (دؤرت چاریار) یعنی : ابوبکر، عمر، عثمان، علی و اونونگ اوغول لاری امام حسن و امام حسین.
2- کأبیر سؤزلوک لرده یدی مردان آشاقداقی لاردان حاساپلانیار: اقطاب، اوتاد، نُقباء، نجباء، آبدال، غوث، اخیار.
3- کأبیر لری- ده اصحاب کهفی یدی مردان ( اولارینگ آدلاری یملیخا، مکشلینا، مشلینا، سرنوش، برنوش، شادنوش و مرطونس دیر) دییپ یازیپدیرلار. چونکی اولار یدی آدام بیلن بیر اکن لر.

یدی سلطان
... حقیقت دا (یدی سلطان) آدی ایکی توپارا آیدیلیار. اولارینگ بیرینجی سی یدی سانی مشهور عارف، پیر، صوفیزم تعلیماتی نینگ بللی وکیل لری دیر. بولارینگ کیم لردیگی حاقدا اورتا عصر چشمه لری نینگ بیری بولان (سراج العاجزین) آدلی شیغر بیلن یازیلان فلسفس اثرده ماغلومات برلیپدر. بو اثرینگ بیر سندی دولت محمد آزادی نینگ قول یازما اثرلرینی اؤز ایچینه آلیان بیر ییغیندی- دا هم دوش گلیار.
اولار: خوجه احمد یسوی (1160- 1105) ، خوجا ابویوسف حمه آنی (1140- 1048)، خوجا عبدالخالق گاج دووانی (1179- نجی ییلدا آرادان چیقیار. خوجا بهاءالدین نقشبندی (آدی خوجا محمد بخارادان) (9/1388- 9/1318) ، خوجا بوسعید یعنی ابوسعید ابوالخیر (9/1048- 967) شیخ ابوالمنصور یعنی حسین ابن منصور بیضاوی حلّاج (932- 921- نجی ییلاردا اؤلدوریلیار) ، بوالحسن، یعنی ابوالحسن خرقانی (1034-1033- نجی ییل لاردا آرادان چیقان.)
شولار بیلن بیرلیکده یدی سانی اوسسات شاهیر، گؤن دوغار ادبیاتی نینگ یدی سان کلاسیکی (یدی سلطان) آدینا ایه بولوپدیر. یؤنه اولارینگ دا ادبی میراثی بللی درجه ده صوفیستیک تعلیماتی بیلن باغلانیشیق لی دیر. اولار: جلال الدین رومی مولوی، عبد الرحمان جامی، ابو محمد عبداللّه سعدی، حافظ شیرازی، شیخ فریدالدین عطار ، سنایی و نوایی و .....
ای یاران لار، مسلمان لار .............. بیر گیجه سیران ایچینده،
اوتوز ایکی کیشی گوردؤم ......... اول شاهی مردان ایچینده
اولارغا بردیم سالامی ................ سوردولار ساغ للِق کلامی،
شیخ سعید، ملا جامی، .............. اول (یدی سلطان) ایچینده
(مختومقلی)
بو یردأکی (شیخ سعید) آدی شیخ ابوسعید ابوالخیر دیر.
آلنان چشمه: مختومقلی نینگ دوشوندیریش لی سؤزلوگی، بیرینجی جلد قاضی نشریاتی (301- 300- 299- نجی صاحیپا لاری)
یدی سلطان بارادا برهان قاطع سؤزلوگینده شیله یاز یلیپدیر: «هفت سلطان : کنایه از هفت کوکب است که سبعه سیاره می باشد - وسلطان خراسان علیه السّلام و سلطان ابراهیم ادهم و سلطان بایزید بسطامی و سلطان ابوسعید ابو الخیر و سلطان محمود غازی و سلطان سنجرماضی و سلطان اسمعیل سامانی را هم گفته اند.
برهان قاطع، محمد حسین بن خلف تبریزی (برهان)، به تصحیح محمد معین- انتشارات امیر کبیر، سال 62- صفحه 2348.

یدی اقلیم
یدی اقلیم ترکمن چه سؤزلوگینده: یدی اقلیم، یدی یورت و پارسچادا (هفت گاه ، هفت فلک، هفت کشور، هفت اقلیم، هفت کار) گلیپدیر.
یدی اقلیم: قدیم دؤوورده یر یؤزؤنینگ یورت لارینی یدی بؤله گه بولوپدیرلر. اولار آشاقداقی لاردان عبارت: 1- هیدووان 2- عرب و حبشان 3- مصر و شام 4- ایران شهر 5- صاقلاپ- روم 6- ترک و یاجوج 7- چین و ماچین
گؤن دوغار کلاسیک شاهیرلاری نینگ اثر لرینده «یدی اقلیم» دؤشؤنجه کؤپلنچ «بوتین دؤنیأر» دیین معنی نی آنگلا دیار.
مختومقلی، رومستانا .......... چالدی قلیچ هیندیستانا،
به افشان، ترکستانا ............ یدی اقلیما جان اولدی
یدی اقلیم بار دیر ............ یدی دیر داغی
(مختومقلی)

برهان قاطع ده شیله یازیلیپدیر:
.... پهلوی ده هفت کیشوار، کات لاردا هفت بوم و سرزمین (اولکه لر)، اوستانینگ باشغا بؤلوم لرینده هاپتو کارشوار و برهمن لرینگ دینی کیتاپ لاریندا یر یؤزی یدی اؤنکه دِن عبارت دیر اولارینگ هم آدی (ساپتا دویپا) دیر و اسلام دینی نینگ کیتاپ لاریندا هم «هفت اقلیم» آدینه ادیر و شولارینگ آدی شیله:
1- ارزهی، مغرب دادیر 2- سوهی یا سوء (ساوه) بویورد مشرق دا 3- فرد ذفشو یا فرد ذفش بو یورد ...... (جنوب شرقی) دادیر. 4- وید ذفشو یا وید ذفش بودا ....... (جنوب غربی) دادیر.
5- واورو برشتی یا ورو برشت بو یورت هم ........ (شمال غربی) دادیر 6- واورو جرشتی یا ( ورو جرشت) یا (ورو گرشت) بو یورت ...... (شمال غربی) دادیر 7- خونیرث یا خونیرس (خونیراس) بو یورت هم ....... (مرکزی)- دادیر.
آلینان چشمه: «برهان قاطع –2350 – 2349 – نجی صاحیپالاری»

«معین سؤزلؤگینده شیله یازیلیپدیر:
هفت اقلیم: هفت قسمتی که منجمین قدیم در ربع مسکون فرض کرده اند و هر یک از آن قسمتها را اقلیمی می گفتند و معتقد بودند که هر یک از این اقالیم با سیارات ارتباط دارد. همین تقسیم در کتب جغرافیای اسلامی به نام هفت اقلیم یا اقالیم سبعه شهرت یافته است و هفت ولایت نیز گفته اند، هفت کشور. آلینان چشمه: «فرهنگ معین، 2282- نجی صاحیپاسی»

یدی قات یر
کؤنه دؤ شؤنجه لره گؤرأء الله تعالی محمدینگ نورونی یارادیپ، اول نورا رحمت ناظاری بیله قارایار. اولی دنگیز دؤریأر اوندان سونگ دنگیزه ناظار سالیار. اول دنگیز قایناپ موج اوروپ، کؤپؤک بولیار. اول کؤپؤک یدی پارا بولوپ، شول یدی پارا کؤپؤک دن یدی قات یر سه شنبه گؤنی عمله گلیأر. اول یدی قات یر بیری بیری نینگ اؤستونده. بیرقات یردن ایکینجی قات یرینگ آراسی بأش یؤز ییللیق یول دور. هر قات یرینگ اوزؤنه مخصوص آدی بار: 1- رِم کا 2- آخلادا (حال دا) 3- آرکا 4- حارما (ابرییا) 5- لاگار (هومالتا، موطییا) 6- سیچجین (عاجیبا) 7- قارئبا (عینا)
کأبیر سؤزلؤک لرده یدی قات یر «هفت اقلیم» بیلن بیر معنی دا دوشوندیریلیپدیر. هر قات یرده بللی بیر مخلوق یاشار میش.
یدی یرده قیلمیشن ساقار دوزخی ........... وییل دیر قویوسی، سیچجین بولاغی،
یدی یرده، دوقوز پِلِک اؤستؤنده ........ یا رب، حابار بیلن می، یار، سندن!
(مختومقلی)
یدی قات یر، اسلامینگ دین خادم لاری نینگ تصدیق لا ماغینا گؤرأ ، یر یدی قات دان عبارت بولوپ، اونونگ بیرینجی قاتیندا: آدام لار یاشایار، ایکینجی قات: دومانینگ و شمالینگ چشمه سی دیر، اؤچونجی قات: یؤزی ایتینگ کی، قولاغی اؤکؤزینگ کی، الی آدامینگ قی یالی بولان مخلوق لار یاشایارمیش. (اولار الله نینگ قاهارینی گتیرنی اؤچین شیله یاغدایا سالیپ میش. دؤردؤنجی قات: کؤکؤرت داشی نینگ مکانی، اول دوزخ اودونی یاقماق اوچین پیدا لانیلیار میش. بأشینجی قات: بو یرده دؤیه یالی ایچیان لار بولوپ، اولارینگ زهری نینگ بیر دامجاسی توتوش دنگیزدأکی جاندار لاری قیریپ بیلجک میش، آلتینجی قات: پرشیده لر مسگنی، بو یرده اولار گؤنأکار لره جزا بریأرمیش. یدینجی قات: ابلیسینگ، شیطانینگ مسگنی. اول شو یرده اوتیرمیش، ابلیس شو یردن یرینگ اوستؤنه، آدام لارینگ یانینا شیطان لاری ایبر یأرمیش . اولارینگ هم یکه- تأک ماقصادی آدام لاری دین دن چیقارماق میش.
آلنان چشمه: «گچمیش دن اشدیلیان .... 109- نجی صاحیپاسی.»

یدی قات آسمان
یدی آسمان: کؤنه دؤشؤنجه بویونچا، پریشده لرینگ مکانی. مختومقلی «سیغیر صورات لیغ» آدلی قوشغوسیندا یدی قات آسمانینگ آدلاریانی ساناپ گچیأر. اولار: 1- رُفغا 2- آرقال وین 3- کایدوم 4- ماغون 5- پاتغا (ارکئبا) 6- رفنا (فنا) 7- عاجاپ (عُریانا). سونگ شول یدی قات آسمانینگ ایش لرینی دؤزگؤنه سالیان دؤرت پریشدأنینگ آدلارینی دا سانایار. اولار: میکاییل، عزراییل، اسرافیل، جبراییل.
شولاردان سونگ شاهیر یرینگ و دریالارینگ ایه لری نینگ (بیک لری نینگ) آدلارینی دا گؤرکزیپدیر. اولار: سارساییل و کارکاییل،مختومقلی نینگ یازیشینا گؤرأ بیرینجی قات آسمان ییلدیزلاردان عبارت بولوپ اونونگ آصلی یاشیل زمرد دان، ایکینجی قات کؤمؤش دن، اؤچؤنجی قات قیزیل یاقوت دان، دؤردونجی قات آق هینجی دن، بأشینجی قات قیزیل آلتین دان، آلتینجی قات ساری یاقوت دان، یدینجی قات بولسا نوردان.
قوشغودا هر قات آسمانینگ اؤزؤنینگ مخصوص پریشده سی نینگ صفات لاری و ایه لری نینگ (بیک لری نینگ) آدلارینی دا گؤرکزیپدیر.
«تورات دا» یدی قات آسمانینگ آدلاری شیله بریلیأر: بیلون، روکیا، شهاکیم، زِبول، ماوُن، ماهون،آرابات.
ایلکی آسمان توتموش اختر دان زینت
پریشده بار دیر سیغیر صورات لیغ
آدی رُفغا آصلی یاشیل زمرد
بیک لری باردیر اسماعیل آدلیغ
سُورسانگ یدینجی قات گوک دأکی سرّدان
آدی عاجاپ دورور، آسمانی نوردان،
پریشده باردیر آدام صفات لیغ
بیک لری باردیر نوربائیل آدلیغ
«مختومقلی نینگ دوشوندیرش لی.... 295 - نجی صاحیپاسی»

یدی دوزخ
یدی دوزخ پارس چا سؤزلوک لرینده «هفت دوزخ» لغتی بیلن مشهور دیر.
یدی دوزخ: کؤنه دؤشؤنجه بویونچا یدینجی قات یردن سونگ جهنم یا- دا دوزخ دیییلیان مکان بولوپ، اول- دا یدی قات میش: 1- سقر 2- سعیر 3- لظی 4- حطمه 5- حجیم 6- جهنم 7- هاویه. شو یدی قات دوزخینگ هر بیری رؤرلی تیپ دأکی گؤنأکأرینگ جزا لاندیرماغی اؤچین بلله نیپدیر.
یدی دوزخ: یدینجی قات یردن آشاق دا، جهنم دیییلیأن مکان بولوپ، اول هم هرسی نینگ آرالیغی 120 ییللیق یول بولان یدی قات میش. اسلام دا اول یر دوزخ دییلیپ آدلاندیریلپ، گؤنأ کارلرینگ جزا چکجک یری حاساپلانیلیپدیر. دوزخینگ بیرینجی قاتی ایکی یؤزلؤلر اؤچین، ایکینجی قاتی فرعون هم اونونگ یاقین لاری (فرعون- مصر شاه سی بولوپ، موسی پیغمبره آزار برن آدام حاساپلانیار). اؤچؤنجی قاتی، حودای سیزلار اؤچین، دؤردؤنجی قاتی جادی گؤی لر، پرخوان لار اوچین، بأشینجی قاتی هریستین لار (مسیحی) اؤچین، آلتینجی قاتی ییلدیز پارازلار اؤچین، یدینجی قاتی الله نینگ یولوندان چیقان اؤچین هم جزا بریلیأن یر دیییپ بلله نیپدیر. یدینجی قات دا یتمیش مؤنگ قالا بولوپ، اؤنداقی بریلیأن عذاب لارینگ بیری بیله کی سینه منگزِمه یأرمیش.
آلنان چشمه: «گچمیش دن اشدیلیان .... 109 - نجی صاحیپاسی»

یدی داغ
یدی داغ: قدیم دؤوورده مشهور بولان یدی داغ آشاقداقی لاردان عبارت: 1-قاف داغی 2- دماوند داغی (ترکمن لرینگ آراسیندا جؤ مأوِت داغ آدی بیلن مشهور) 3- سِرِندیپ داغی 4- گلستان داغی (ملو سونگ یاقینیندا) 5- واران داغی (مغرب دا) 6- لزگیبا داغی (مونگا جبلی فتح هم دیییلیأر). بو داغ دربندینگ یاقینیندا کاسپی (خزر) دنگیزی نینگ کناریندان باشلانیار. 7- چین (حیتای) داغی.
یدی داغ، یدی دریا ................ دألی دنیأنی گؤرسم. (مختومقلی)

یدی وِلی
بولارا «بودایی- صبقا» دیییلیأر. جامی نینگ نفحات الأنس آدلی کیتابیندا آیدیلشینا گؤرأ حودای تعالی یر شاری نی یدی یوردا بؤلوپ، شولارینگ هر بیرینه اؤز بنده لرین دن بیرینی یولباشچی بللأپ اولارا «آبدال» آد قویوپدیر. یدی ولی شول یدی آبدال بولمالی. کأبیر ماغلومات لارا گؤرا، یدی ولی ماقصاد: اقطاب، اوتاد، نقباء، نجبا، آبدال، غوت و اخیار بولمالی.
اون ایکی امام، یدی امام، چیلتن لر،
حیذیر، الیاس بنی الله حاقی اؤچین.
یدی وِلی، یاران بولوپ، مدد بر. (مختومقلی)

یدی پریشده
یهودی لار و بابلی لرینگ پیکرینه گؤرأ، یدی سیارا گؤرأ یدی پریشدأ اینانیار دیلار و هپدأنینگ هر بیر گؤنؤنی شول یدی پیشدأنینگ بیرینه تاپشیریپدیرلار. اولارینگ آدلاری: 1- رفائیل 2- جبرئیل 3- شمائیل 4- میکائی 5- زدکائی 6- عنائیل 7- سبت ئیل، دیر.
آلنان چشمه:دایره المعارف- یازیجی عبدالحسین سعیدیان- 10- نجی جلدی-9462- نجی صاحیپاسی.

یدی گن
1- یدی لیک ده، دمیر قازیق طاراپیندا گؤرونیأن آیراتین ایکی بؤلک یدی ییلدیزلار
2- دمیر قازیق ییلدیزی (جؤدِی) شولارینگ بیر چتدأکی سی دیر
3- یدی لر و یدی دوغان لار هم دیییرمیش لر.
آلنان چشمه:فرهنگ سینا، نور محمد متقی- ناشر مؤلف، 559- نجی صاحیپاسی.

یدی گن: ترکمن کلاسیکی ادبیاتیندا، مختومقلی، ملانفس، کمینه، مأتأجی، شاه بنده، معروفی، ذلیلی یدی گون لر آدینا مشهور دیرلار.
آلنان چشمه: «یدی گن، یازیچی نجن نفس اف، ماگاریف نشریاتی»

یدی حازینا
1- قویون. اونونگ یؤنگی دؤشِک، اِگنینگ اِشیک، آچیقسانگ خوروش، چؤری توپراغا دؤکؤن
2- یؤپک قورچوغی، دورشونا یؤپک ماتا. نامه تیلسنگ تیکی برمه لی.
3- توووق. اِتی، یومورتغاسی اییمیت، پری یاسسیق، یورغان دوشِک.
4- سیغیر. شول قاپی دا کِسِریپ دورسا، سؤیت دن، قایماق دان، قاتیق دان، چال دان حور بولانگوُق. اِتی تاغام لی. دری سی نی ایله سنگ، یاپیلدان دوران ادیک لری تیکی برمه لی. ایدیسینی یتیرسنگ، آغرامی آرتیپ، سانی کؤپه لیپ، قیمماتی گؤتریلیپ باریار.
5- باغ. دؤرلی- دؤمن ایر- ایمیش، یاساماسینی باشارسانگ، ایسلندیک اؤی قوُشی، غمگین گؤونؤنگی گؤتریأن دوتار، اؤستؤنگه اؤی
6- دگیرمن
7- جوواز
آلنان چشمه: «گچمیش دن اشدیلیان ..... 103- نجی صاحیپاسی»

یدی قودرات
آدام لار حاص قدیم واغت لاردان بأری عالم دأکی یدی قودرات بارادا گؤررؤنک ادیپ گلیأرلر. اولار مصر دأکی اؤچ هرم (اهرام ثلاثه مصر) ، بابلینگ آسما باغ لاری (حدائق المعلقّه، باغ های معلق بابل)، اسکندریه دأکی دریا چئراسی نینگ بیک لیگی ( برج چراغ یا فانوس دریایی اسکندریه)، رودوس هیکلی، زئوس هیکلی، دیانا دِیری(معبد دیانا)، موزولینگ قوناغی (مقبره موزول)- دیر ... .
آلنان چشمه: «گچمیش دن اشدیلیان ..... 103- نجی صاحیپاسی»

یدی بیلن باغلانیشیق لی ایریم اینانچ لار
1- کأبیر یرلرده ناهار چکیلن ده سیلاغ- حورمات بیلن یؤریته آیلانیپ، اِل یوودوریلیار. اگر الینگی یووان بولسانگ هم یوومالی، چؤنکی بوایریم ناهارینگ حورماتینا ادیلیأر. یدی أدیم آتلأن بولسانگ، الی تأزه دن یوودور مالی میش.
2- نکاح قییلاندا یدی أدیم لیک ده آق، قارا، ساری ماتا یدی بؤله گه بؤلؤپ قیر قیلسا، شول گلنه چیله دوشیأر میش.یامان نیت لی آدام لارینگ شیله اتمه گیندن چکینیلیأر، شونونگ اؤچین هم نکاح اینگ یاقین آدام لارینگ قاتناشماغیندا قییلسا قووی گؤرؤلیأر.
3- چیله دؤشن عایالینگ چاغاسی بولمایارمیش، چیله دؤشنده دؤرلی ساپاق دان عایالینگ بویونا دِنگمه -دِنگ که سیپ، یولا زینگمالی میش یا- دا اؤولیاء ده بیر آغا ایلدیریپ قویمالی میش. اول ساپاق لار یدی دؤرلی بولمالی میش.
4- دیلی پلتک، ساقا و چاغا قربان لیق اؤچین سؤیلان یدی مالینگ دیلینی،یدی اؤی دن دیلأپ آلیپ، اییدیریلمه لی میش.
5- ترکمن لر آی دیر هپدأنینگ گؤن لری بیلن باغلانیشیق لی آدلاری هم داقیار لار، بوهم دأبه اؤورؤلیپ گیدن یاغدای لاردان بیری دیر. میسال اؤچین: آننا جمال، آننا گؤل، آننا مراد، جوما، جوما مراد، جوما گلدی، چأشِم، دؤشِم.
6- چاغا دوغولانیندان یدی گؤن گچندن سونگرا، سووا دوشورجک بولنانیندا چیله سووینا نسل اؤندورر یالی یومورتغایننگ قابیغین، ریسغال لی بولیار بوغدای یا- دا تؤوی دأنه سی، پای بولار یالی شای- تنگنگه، ساغدین بولار یالی هم دوز چاغا اییک مزمیش.
7- چاغانی چیله دن چیقاریپ، یدی اؤیه آیلمالی، شوندا باران اؤی لری چاغانی بوش قویبرمه لی دأل یوغسام قولاغی آغیرلی بولارمیش. اولوراق چاغا هم بیر یره ایلکینجی گزک بارسا، الی بوش قویبرمه لی دأل.
8- یاش چاغانی یدی گؤن دن سونگ سأهِت سوُراپ، ساللانچاقا سالمالی. «ساللانچاق آرواح- جین دان هم قورایار» دییلیپ حاساپلانیلیار.
9- چاغانی سُنّته یاتیریلماق لیق ایریم ادیلیپ، 7 و 5 و 3 یالی تأک یاش لاردا عمله آشیریلیار. سنت ادنه «سنت آتا» دیییلیار.
10- گؤزؤنگه گؤل دؤشسه، ایر سحر توروپ، گون دوغمان قا، کؤنجی نینگ یدی سانی گؤلؤنی یوووتمالی میش.
11- اگر- ده شامان اودی یاقیلجاق بولسا، اوندا یدی اؤی دن بیر- بیردن چؤپ ییغنامالی.
12- آدام آرادان چیقاندا، سؤنگنگؤنی آراسسالاماق ایشی گچیریلیار. شوندا حؤکمأن دوغان قارینداش لاریندان آدام بولمالی، عایال آرادان چیقاندا ینگنگه سی یا- دا یاقین آدام لاری گیریپ، سونگنگونی توتوپ برمه لی. «آتاسی اؤیؤندن گیرجک کیم بار؟» دییلیپ سورایارلار. اؤز قارینداش لاری طاراپیندان آدام بولماسا، اوندا داشغین راق قارینداش لاری اوباداش لاری، باباداش لاری، نبرِلری، حاتدا یاد آدام لار هم قاتناشیب بیلر. هر بیر آدام یدی اؤلی نی یووماق ایشینه قاتناشمالی دیر. اوندان کأن یووماغا قاتناشسا، قازانیان ثوابی دیر.
13- یدی گؤن لأپ مرحومینگ دیرناق لاری، ساچ لاری اؤسمه گینی دوام اتدیررمیش. شول زات لار مرحوم دا اؤرأن آغیر گچیرمیش. مرحومینگ حورماتینا آیات اؤقالسا، شول پورصات ینگیل گچرمیش.
 

 منبع : وبلاگabout-turkmen

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: